Τι ορίζουμε ως υπογονιμότητα;
Ως υπογονιμότητα σε γυναίκες με ηλικία μικρότερη των 35 ετών ορίζεται η αδυναμία επίτευξης κύησης μετά από ένα έτος, κατά το οποίο το ζευγάρι είχε επαφές άνευ προφυλάξεων ή η γυναίκα υπεβλήθη κατ’ επανάληψη σε θεραπεία γονιμότητας μέσω της δωρεάς σπέρματος. Αν η ηλικία της γυναίκας υπερβαίνει τα 35 έτη, τότε το εν λόγω διάστημα μειώνεται από το έτος στους 6 μήνες (Practice Committee of the American Society for Reproductive Medicine, 2013).
Τι είναι η παχυσαρκία;
Ένα βασικό εργαλείο μέτρησης, που χρησιμοποιείται στη διάγνωση της παχυσαρκίας είναι ο Δείκτης Μάζας/ Σώματος (Body Mass Index/ BMI). Ο δείκτης αυτός υπολογίζεται διαιρώντας το βάρος σε κιλά με το ύψος σε μέτρα υψωμένο στο τετράγωνο, οπότε η μονάδα του BMI είναι τα Kg/m^2. Ανάλογα με τη μέτρηση αυτή ο καθένας κατατάσσεται στις παρακάτω κατηγορίες (Panuganti και συνεργάτες, 2023):
• Λιποβαρής: BMI μικρότερος των 18,5 Kg/m^2
• Φυσιολογικό βάρος (Νορμοβαρής): BMI μεταξύ των 18,5Kg/m^2 και των 24,9Kg/m^2
• Υπέρβαρος: BMI μεταξύ των 25 Kg/m^2 και των 29,9 Kg/m^2
• Παχύσαρκος (τάξης 1): BMI μεταξύ των 30 Kg/m^2 και των 34,9 Kg/m^2
• Παχύσαρκος (τάξης 2): BMI μεταξύ των 35 Kg/m^2 και των 39,9 Kg/m^2
• Παχύσαρκος (τάξης 3): BMI μεγαλύτερος των 40 Kg/m^2
Σε μελέτη του 2006 (Kapantais και συνεργάτες, 2006), στα πλαίσια της οποίας ελήφθησαν υπόψη στοιχεία από το ιστορικό 17,341 ανδρών και γυναικών, που κατοικούσαν στην Ελλάδα και είχαν ηλικία μεταξύ των 20 και των 70 ετών, υπολογίστηκε, πως ο μέσος BMI ανήρχετο στα 26,5 (27,3 Kg/m^2 για τους άνδρες και 25,7 Kg/m^2 για τις γυναίκες). Το δε ποσοστό του πληθυσμού, που παρουσίαζε παχυσαρκία έφθανε το 22,5% (26% για τους άνδρες και 25,7% για τις γυναίκες), ενώ υπέρβαρο ήταν το 35,2% του πληθυσμού (41,1% των ανδρών και 29,9% των γυναικών). Τα δε ποσοστά παχυσαρκίας παρέμεναν περίπου σταθερά ανεξάρτητα από την ηλικία, ενώ τα αντίστοιχα ποσοστά μεταξύ των γυναικών παρουσίαζαν αυξητική τάση με την ηλικία.
Σε γενικές γραμμές θεωρούμε, πως η εκδήλωση της παχυσαρκίας συνδέεται με την «ανισορροπία» μεταξύ της προσλαμβανόμενης από την τροφή ενέργειας και της καταναλισκόμενης ενέργειας για την κάλυψη των σωματικών αναγκών. Η παχυσαρκία είναι μία πολυπαραγοντική νόσος και η ανάλυση των αιτίων της, που κατά περίπτωσιν είναι γενετικά, πολιτισμικά και κοινωνικά, κείται πέραν του σκοπού στου παρόντος πονήματος. Άλλα αίτια της παχυσαρκίας περιλαμβάνουν τη μειωμένη σωματική δραστηριότητα, τις διαταραχές ύπνου, ενδοκρινικές διαταραχές, λήψη κάποιων τύπων φαρμακευτικής αγωγής, αλλά και την κατανάλωση τροφίμων, που έχουν υποστεί έντονη επεξεργασία και χαρακτηρίζονται από την εξαιρετικά υψηλή περιεκτικότητά τους σε υδατάνθρακες (Panuganti και συνεργάτες, 2023).
Μα η παχυσαρκία έχει συνδεθεί με γυναικεία υπογονιμότητα;
Τα στατιστικά στοιχεία είναι αδιαμφισβήτητα: Η παχυσαρκία και η γυναικεία υπογονιμότητα είναι άρρηκτα συνδεδεμένες. Αναφέρουμε χαρακτηριστική μελέτη, στα πλαίσια της οποίας ελήφθησαν υπόψη στοιχεία από το ιστορικό πλέον των 6.000 γυναικών με ηλικία από 20 έως 44 ετών. Εκ της ανάλυσης των εν λόγω στοιχείων προέκυψε, πως οι παχύσαρκες γυναίκες (αυτές με BMI>30) ήταν κατά 62% πιο πιθανό να αντιμετωπίσουν προβλήματα γονιμότητας (Al-Lami και συνεργάτες, 2022).
Η παχυσαρκία άλλωστε συνδέεται και με αύξηση των πιθανοτήτων εκδήλωσης και άλλων μεταβολικών παθολογιών, όπως είναι ο διαβήτης. Θα μπορούσε κάποιος να υποθέσει, πως η γονιμότητα των παχύσαρκων γυναικών, που είναι «μεταβολικά υγιείς», δηλαδή δεν παρουσιάζουν κάποια μεταβολική παθολογία, μένει κατ’ ουσίαν ανεπηρέαστη. Εντούτοις, μελέτη, στα πλαίσια της οποίας ελήφθη υπόψιν το ιστορικό πλέον των 3.500 γυναικών ηλικίας από 20 έως 45 ετών κατέδειξε, πως και οι «μεταβολικά υγιείς» παχύσαρκες γυναίκες είναι πιθανότερο να παρουσιάσουν υπογονιμότητα (Tang και συνεργάτες, 2023).
Πολλές είναι οι μελέτες εξάλλου, οι οποίες εστίασαν επί της διερεύνησης των ενδεχόμενων δυσκολιών, που οι παχύσαρκες γυναίκες θα αντιμετωπίσουν στην προσπάθεια να αποκτήσουν παιδί ακόμα και μέσω μεθόδων υποβοηθουμένης αναπαραγωγής. Αν και μεταξύ αυτών ανευρίσκονται και έρευνες, οι συντάκτες των οποίων δεν εντόπισαν συσχέτιση μεταξύ της παχυσαρκίας και της μείωσης των πιθανοτήτων επιτυχίας των μεθόδων υποβοηθουμένης αναπαραγωγής, η πλειονότητα των ερευνών, που καταπιάνονται με το συγκεκριμένο θέμα κατατείνουν στο συμπέρασμα, πως η συσχέτιση αυτή υφίσταται πέραν αμφιβολίας. Συγκεκριμένα, οι παχύσαρκες γυναίκες, που υποβάλλονται σε εξωσωματική γονιμοποίηση, χρειάζεται κατά κανόνα να λάβουν υψηλότερες δόσεις ορμονών για τη διέγερση των ωοθηκών, ενώ ο αριθμός των ωαρίων, που συλλέγονται είναι μικρότερος, οι πιθανότητες εκδήλωσης συνδρόμου υπερδιέγερσης των ωοθηκών είναι υψηλότερες, όπως υψηλότερες είναι και οι πιθανότητες αποβολής, με τη συνολική πιθανότητα η γυναίκα να αποκτήσει τελικά παιδί να είναι χαμηλότερη (Gambineri και συνεργάτες, 2019).
Μάλιστα, εκτενής έρευνα, οι συντάκτες της οποίας ανέλυσαν τα στοιχεία 33 μελετών, στις οποίες περιλαμβάνονταν συνολικά 47.967 κύκλοι εξωσωματικής γονιμοποίησης, παρατήρησαν, ότι μη ικανοποιητικά αποτελέσματα μετά από τέτοια είδους θεραπεία δεν έχουν μόνον οι παχύσαρκες γυναίκες, αλλά και οι υπέρβαρες (Rittenberg και συνεργάτες, 2011).
Γιατί η παχυσαρκία συνδέεται με υπογονιμότητα στη γυναίκα;
Οι μηχανισμοί, μέσω των οποίων η παχυσαρκία συνδέεται με την εκδήλωση υπογονιμότητας στη γυναίκα, αποτελούν πεδίο έντονης έρευνας (Broughton & Moley, 2017; Silvestris και συνεργάτες, 2018; Marinelli και συνεργάτες, 2022; Gautam και συνεργάτες, 2023; Clemente-Suárez και συνεργάτες, 2023; Zheng και συνεργάτες, 2024). Ο λιπώδης ιστός δεν είναι «απλώς» μία αποθήκη της περίσσειας ενέργειας, που λαμβάνεται μέσω της τροφής. Ο ιστός αυτός δεν είναι «αδρανής», αλλά συμμετέχει ενεργά στο μεταβολισμό και η αύξησή του επηρεάζει αρνητικά τη γονιμότητα της γυναίκας μέσω μηχανισμών όπως:
• η παραγωγή Λεπτίνης. Πρόκειται για μία πρωτεϊνική ορμόνη, η υπερβολική παραγωγή της οποίας συνδέεται με διαταραχή της παραγωγής των ορμονών, που παράγονται από τον υποθάλαμο και την υπόφυση (πρόκειται για εξειδικευμένες περιοχές του εγκεφάλου) και ρυθμίζουν με τη σειρά τους την παραγωγή των ορμονών των ωοθηκών
• η παραγωγή από τον λιπώδη ιστό Λιποκυτταροκινών. Οι Λιποκυτταροκίνες (adipokines) είναι πρωτεΐνες, που παράγονται από το λιπώδη ιστό και συμμετέχουν στο μεταβολισμό. Η περίσσεια λιπώδους ιστού συνδέεται με διαταραχή της παραγωγής των πρωτεϊνών αυτών, η οποία μεταξύ των άλλων προκαλεί με τη σειρά της διαταραχή της παραγωγής των ορμονών σε αυτές καθαυτές τις ωοθήκες. Έτσι το ενδομήτριο της γυναίκας καθίσταται λιγότερο δεκτικό στην εμφύτευση του εμβρύου.
• η αντίσταση στην ινσουλίνη. Ινσουλίνη είναι η ορμόνη, που εκκρίνεται από το πάγκρεας ειδικά μετά από τη λήψη γεύματος, προκειμένου να μειωθούν τα επίπεδα σακχάρου στο αίμα. Με τον όρο αντίσταση στην ινσουλίνη αναφερόμαστε στο συχνό στους παχύσαρκους ανθρώπους φαινόμενο της αδυναμίας του σώματος να «ανταποκριθεί» στην ινσουλίνη. Συνεπώς, προκειμένου να επιτευχθεί η πτώση των επιπέδων σακχάρου στο αίμα, το πάγκρεας εκκρίνει ακόμα μεγαλύτερες ποσότητες της συγκεκριμένης ορμόνης. Έτσι τα επίπεδα της ινσουλίνης στο αίμα ανεβαίνουν υπερβολικά και οδηγούμαστε σε μία κατάσταση, που ονομάζεται «υπερισνουλιναιμία». Η υπερισνουλιναιμία στη γυναίκα οδηγεί στην υπερβολική παραγωγή «ανδρικών» ορμονών (ανδρογόνων) με αποτέλεσμα την διαταραχή της λειτουργίας του αναπαραγωγικού της συστήματος.
• η παραγωγή μορίων, που σχετίζονται με τη φλεγμονή, τα οποία βλάπτουν τόσο τα ωάρια, όσο και το ενδομήτριο
• η διαταραχή του εν γένει μεταβολισμού των λιπιδίων, η οποία συνδέεται με βλάβη του εμβρύου στα αρχόμενα στάδια της ανάπτυξής του
• η διαταραχή των μιτοχονδρίων των ωαρίων. Τα μιτοχόνδρια είναι οργανίδια του κυττάρου και έδρα της παραγωγής ενέργειας.
Η απώλεια βάρους συνδέεται με βελτίωση της γονιμότητας;
Η απώλεια βάρους συστήνεται ως η βασική στρατηγική στα πλαίσια της βελτίωσης της γονιμότητας των παχύσαρκων γυναικών, αφού έχει αποδειχθεί, πως χάρη σε αυτή αυξάνονται σημαντικά οι πιθανότητες οι γυναίκες αυτές να αποκτήσουν τελικά παιδί (Broughton & Moley, 2017; Silvestris και συνεργάτες, 2018; Gambineri και συνεργάτες, 2019; Marinelli και συνεργάτες, 2022; Al-Lami και συνεργάτες, 2022; Medenica και συνεργάτες, 2022; Gautam και συνεργάτες, 2023; Zheng και συνεργάτες, 2024).
Πώς μπορώ να χάσω βάρος για να βελτιώσω τη γονιμότητά μου;
Από την ανάγνωση της διεθνούς ιατρικής βιβλιογραφίας προκύπτει, πως η υποβολή σε Γνωσιακή Συμπεριφορική Κλινική Υπνοθεραπεία (ονομάζεται και «Κλινική Ύπνωση») των παχύσαρκων ατόμων οδηγεί σε βελτίωση των διατροφικών συνηθειών (Roslim και συνεργάτες, 2020; Delestre και συνεργάτες, 2022) και απώλεια βάρους (Erşan & Erşan, 2020; Roslim και συνεργάτες, 2022).
Τι είναι η κλινική ύπνωση;
Ο πλήρης τίτλος της εν λόγω μεθόδου είναι «Γνωσιακή Συμπεριφορική Κλινική Υπνοθεραπεία». Κατ’ ουσίαν σε αυτή «συνδυάζεται» η ύπνωση με τη Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία.
Η Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία είναι ένα είδος ψυχοθεραπείας, το οποίο εστιάζει στον τρόπο, που οι σκέψεις, οι πεποιθήσεις και οι στάσεις ζωής ενός εκάστου επηρεάζουν τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά του. Το συγκεκριμένο είδος θεραπείας αποσκοπεί στην απόκτηση εκ μέρους του θεραπευομένου δεξιοτήτων, χάρη στις οποίες αυτός θα είναι σε θέση να αντιμετωπίσει με τρόπο λειτουργικό διάφορες καταστάσεις, που ο ίδιος αντιλαμβάνεται ως προβληματικές. Εν ολίγοις, δια της Γνωσιακής Συμπεριφορικής Θεραπείας εξετάζονται οι γνωσίες («ο τρόπος σκέψης») και οι συμπεριφορές («ο τρόπος δράσης») και αξιολογείται το κατά πόσον αυτές βοηθούν στην αντιμετώπιση των προκλήσεων της ζωής. Εν τέλει διερευνάται το ενδεχόμενο δυνατότητας εκτέλεσης τροποποιήσεων των γνωσιών και των συμπεριφορών, προκειμένου να καταστούν χρηστικές, αποτελεσματικές και λειτουργικές (Chand και συνεργάτες, 2023).
Στα πλαίσια της «Γνωσιακής Συμπεριφορικής Κλινικής Υπνοθεραπείας» η Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία συνδυάζεται με την Κλινική Ύπνωση. Ο όρος Κλινική Ύπνωση θεωρείται πρακτικά ταυτόσημος με τον όρο Υπνοθεραπεία (Geagea και συνεργάτες, 2024). Ως ύπνωση ορίζεται μία κατάσταση, στην οποία το άτομο βρίσκεται σε εγρήγορση (είναι ξύπνιο) και εν πλήρει συνειδήσει (έχει αντίληψη της κατάστασης), ενώ η προσοχή του έχει αποσπασθεί από το άμεσο περιβάλλον και έχει εστιασθεί σε «εσωτερικές εμπειρίες», όπως συναισθήματα, γνωσίες ή εικόνες (Heap, 2012).
Η ύπνωση «εισάγει» το άτομο σε μία κατάσταση «τροποποιημένης συνειδητότητας», η οποία αποτελεί τμήμα της ανθρώπινης εμπειρίας. Σε τέτοια κατάσταση το άτομο εισέρχεται, όταν – για παράδειγμα – «ξεχνιέται» διαβάζοντας ένα καλό βιβλίο, οδηγεί ακολουθώντας μία γνωστή διαδρομή, προσεύχεται, διαλογίζεται ή όταν εμπλέκεται σε μία μονότονη ή δημιουργική δραστηριότητα (Williamson, 2019).
Όσο ο θεραπευόμενος είναι σε κατάσταση ύπνωσης, καθίσταται ανοικτός και δεκτικός στην υποβολή από το θεραπευτή. Δια της υποβολής ο θεραπευτής περιγράφει λεκτικά «μηνύματα» ή εικόνες, οι οποίες κατατείνουν («οδηγούν») σε ένα επιθυμητό αποτέλεσμα, όπως είναι η ανακούφιση από την ψυχική πίεση και το άγχος ή τον πόνο (Williamson, 2019).
Η ύπνωση εξάλλου έχει περιγραφεί ως μία «συμφωνία» μεταξύ υπνοθεραπευτή και θεραπευομένου, προκειμένου ο δεύτερος να υποβληθεί σε μία ψυχοθεραπευτική τεχνική, στα πλαίσια της οποίας θα χρησιμοποιηθεί η υποβολή προκειμένου να επιτευχθούν μεταβολές στην αίσθηση, αντίληψη, γνωσία, συναισθηματική κατάσταση, διάθεση ή συμπεριφορά (Montgomery και συνεργάτες, 2002). Είναι επομένως σημαντικό να γίνει κατανοητό, πως οι όποιες αλλαγές επιτυγχάνονται δια της ύπνωσης προϋποθέτουν τη σύμφωνη γνώμη και ευθαρσώς διατυπωμένη συγκατάθεση του θεραπευομένου.
Ποιοι ασκούν τη Γνωσιακή Συμπεριφορική Κλινική Υπνοθεραπεία;
Σύμφωνα και με τις οδηγίες τόσο της Εθνικής Υπηρεσίας Υγείας (National Health Service/ NHS), όσο και του Βασιλικού Κολλεγίου των Ψυχιάτρων (Royal College of Psychiatrists) (αμφότεροι είναι θεσμικοί φορείς του χώρου της υγείας στο Ηνωμένο Βασίλειο), υπνοθεραπεία ασκούν επαγγελματίες υγείας, όπως είναι οι ιατροί, οι οποίοι έχουν λάβει τη σχετική εκπαίδευση και πιστοποίηση, ενώ – ιδανικά – είναι και μέλη διεθνών οργανισμών, που σχετίζονται με την υπνοθεραπεία.
Κλείστε ΕΔΩ το ραντεβού σας, για να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα, που σας απασχολεί!
Δείτε και το σχετικό video, που δημιουργήσαμε σε συνεργασία με τον ιστότοπο mothersblog.gr, στην ομάδα ειδικών του οποίου ανήκουμε!
Δρ ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΚΩΝ. ΛΥΓΝΟΣ, MSc, PhD
ΜΑΙΕΥΤΗΡ ΧΕΙΡΟΥΡΓΟΣ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΟΣ
Master of Science University College London
Διδάκτωρ Μαιευτικής Γυναικολογίας
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Practice Committee of the American Society for Reproductive Medicine. Definitions of infertility and recurrent pregnancy loss: a committee opinion. Fertil Steril. 2013 Jan;99(1):63. doi: 10.1016/j.fertnstert.2012.09.023. Epub 2012 Oct 22. PMID: 23095139.
Kapantais E, Tzotzas T, Ioannidis I, Mortoglou A, Bakatselos S, Kaklamanou M, Lanaras L, Kaklamanos I. First national epidemiological survey on the prevalence of obesity and abdominal fat distribution in Greek adults. Ann Nutr Metab. 2006;50(4):330-8. doi: 10.1159/000094296. Epub 2006 Jul 3. PMID: 16825761.
Al-Lami RA, Taha SA, Jalloul RJ, Salih SM. Obesity in Infertile Women, a Cross-Sectional Study of the United States Using NSFG 2011-2019. Reprod Sci. 2022 May;29(5):1449-1456. doi: 10.1007/s43032-021-00777-y. Epub 2021 Nov 3. PMID: 34731458.
Tang J, Xu Y, Wang Z, Ji X, Qiu Q, Mai Z, Huang J, Ouyang N, Chen H. Association between metabolic healthy obesity and female infertility: the national health and nutrition examination survey, 2013-2020. BMC Public Health. 2023 Aug 10;23(1):1524. doi: 10.1186/s12889-023-16397-x. PMID: 37563562; PMCID: PMC10416469.
Gambineri A, Laudisio D, Marocco C, Radellini S, Colao A, Savastano S; Obesity Programs of nutrition, Education, Research and Assessment (OPERA) group. Female infertility: which role for obesity? Int J Obes Suppl. 2019 Apr;9(1):65-72. doi: 10.1038/s41367-019-0009-1. Epub 2019 Apr 12. PMID: 31391925; PMCID: PMC6683114.
Rittenberg V, Seshadri S, Sunkara SK, Sobaleva S, Oteng-Ntim E, El-Toukhy T. Effect of body mass index on IVF treatment outcome: an updated systematic review and meta-analysis. Reprod Biomed Online. 2011 Oct;23(4):421-39. doi: 10.1016/j.rbmo.2011.06.018. Epub 2011 Jul 28. PMID: 21885344.
Broughton DE, Moley KH. Obesity and female infertility: potential mediators of obesity’s impact. Fertil Steril. 2017 Apr;107(4):840-847. doi: 10.1016/j.fertnstert.2017.01.017. Epub 2017 Mar 11. PMID: 28292619.
Silvestris E, de Pergola G, Rosania R, Loverro G. Obesity as disruptor of the female fertility. Reprod Biol Endocrinol. 2018 Mar 9;16(1):22. doi: 10.1186/s12958-018-0336-z. PMID: 29523133; PMCID: PMC5845358.
Marinelli S, Napoletano G, Straccamore M, Basile G. Female obesity and infertility: outcomes and regulatory guidance. Acta Biomed. 2022 Aug 31;93(4):e2022278. doi: 10.23750/abm.v93i4.13466. PMID: 36043953; PMCID: PMC9534231.
Gautam D, Purandare N, Maxwell CV, Rosser ML, O’Brien P, Mocanu E, McKeown C, Malhotra J, McAuliffe FM; FIGO Committee on Impact of Pregnancy on Long-term Health and the FIGO Committee on Reproductive Medicine, Endocrinology and Infertility. The challenges of obesity for fertility: A FIGO literature review. Int J Gynaecol Obstet. 2023 Jan;160 Suppl 1(Suppl 1):50-55. doi: 10.1002/ijgo.14538. PMID: 36635080; PMCID: PMC10107441.
Clemente-Suárez VJ, Redondo-Flórez L, Beltrán-Velasco AI, Martín-Rodríguez A, Martínez-Guardado I, Navarro-Jiménez E, Laborde-Cárdenas CC, Tornero-Aguilera JF. The Role of Adipokines in Health and Disease. Biomedicines. 2023 Apr 27;11(5):1290. doi: 10.3390/biomedicines11051290. PMID: 37238961; PMCID: PMC10216288.
Zheng L, Yang L, Guo Z, Yao N, Zhang S, Pu P. Obesity and its impact on female reproductive health: unraveling the connections. Front Endocrinol (Lausanne). 2024 Jan 9;14:1326546. doi: 10.3389/fendo.2023.1326546. PMID: 38264286; PMCID: PMC10803652.
Roslim NA, Ahmad A, Mansor M, Aung MMT, Hamzah F, Hassan H, Lua PL. Hypnotherapy for overweight and obese patients: A narrative review. J Integr Med. 2021 Jan;19(1):1-5. doi: 10.1016/j.joim.2020.10.006. Epub 2020 Oct 22. PMID: 33162374.
Delestre F, Lehéricey G, Estellat C, Diallo MH, Hansel B, Giral P. Hypnosis reduces food impulsivity in patients with obesity and high levels of disinhibition: HYPNODIET randomized controlled clinical trial. Am J Clin Nutr. 2022 Jun 7;115(6):1637-1645. doi: 10.1093/ajcn/nqac046. Erratum in: Am J Clin Nutr. 2022 Oct 6;116(4):1187. doi: 10.1093/ajcn/nqac226. PMID: 35170724.
Erşan S, Erşan EE. Effects of Hypnotherapy on Weight Loss and thus on Serum Leptin, Adiponectin, and Irisin Levels in Obese Patients. J Altern Complement Med. 2020 Nov;26(11):1047-1054. doi: 10.1089/acm.2020.0104. Epub 2020 Jul 21. PMID: 32716207.
Roslim NA, Ahmad A, Mansor M, Aung MMT, Hamzah F, Shahril MR, Lua PL. Does hypnosis result in greater weight loss compared to conventional approach? Am J Clin Hypn. 2022 Oct;65(2):99-109. doi: 10.1080/00029157.2021.2010642. Epub 2022 Feb 2. PMID: 35108492.
Chand SP, Kuckel DP, Huecker MR. Cognitive Behavior Therapy. [Updated 2023 May 23]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK470241/
Geagea D, Ogez D, Kimble R, Tyack Z. Redefining hypnosis: A narrative review of theories to move towards an integrative model. Complement Ther Clin Pract. 2024 Feb;54:101826. doi: 10.1016/j.ctcp.2023.101826. Epub 2023 Dec 30. PMID: 38199053.
Heap, M. (2012). Hypnotherapy: A handbook. McGraw-Hill Education (UK).
Williamson A. What is hypnosis and how might it work? Palliat Care. 2019 Jan 31;12:1178224219826581. doi: 10.1177/1178224219826581. PMID: 30728719; PMCID: PMC6357291.
Montgomery GH, Weltz CR, Seltz M, Bovbjerg DH. Brief presurgery hypnosis reduces distress and pain in excisional breast biopsy patients. Int J Clin Exp Hypn. 2002 Jan;50(1):17-32. doi: 10.1080/00207140208410088. PMID: 11778705.
Panuganti KK, Nguyen M, Kshirsagar RK. Obesity. [Updated 2023 Aug 8]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK459357/
