Ο καρκίνος και τα γονίδια…
Ο καρκίνος είναι μία γενετική ασθένεια. Η εκδήλωση του καρκίνου συνδέεται με αλλαγές στα γονίδια, μέσω των οποίων καθορίζεται η ανάπτυξη των κυττάρων, η κυτταρική διαίρεση και η κυτταρική λειτουργία εν γένει.
Τα γονίδια είναι φορείς της γενετικής πληροφορίας, βάσει της οποίας προάγεται η σύνθεση των πρωτεϊνών.
Κάποιες αλλαγές στα γονίδια ενδέχεται να οδηγήσουν στην απώλεια ελέγχου της κυτταρικής διαίρεσης, με αποτέλεσμα τη δημιουργία καρκινικών όγκων (νεοπλασιών). Έτερες αλλαγές στα γονίδια ενδέχεται πάλι να οδηγήσουν στην παραγωγή μη λειτουργικών πρωτεϊνών, οι οποίες είναι «επιφορτισμένες» με την αποκατάσταση διαφόρων κυτταρικών βλαβών.
Σε γενικές γραμμές τα καρκινικά κύτταρα φέρουν σημαντικές αλλαγές στο γενετικό τους υλικό εν σχέσει με τα φυσιολογικά κύτταρα. Οι αλλαγές αυτές άλλοτε αποτελούν αυτό καθαυτό το αίτιο του καρκίνου, άλλοτε όμως αποτελούν αποτέλεσμα της εκδήλωσής του.
Τι είδους αλλαγές στα γονίδια ενδέχεται να οδηγήσουν στην εκδήλωση καρκίνου;
Τις αλλαγές στα γονίδια, οι οποίες ενδέχεται να οδηγήσουν στην εκδήλωση καρκίνου, μπορούμε να τις κατατάξουμε σε δύο κατηγορίες:
• μεταλλάξεις
• επιγενετικές
Τι είναι οι μεταλλάξεις;
Το μόριο του DNA είναι κατά βάσιν μία αλυσίδα, που αποτελείται από «δομικές μονάδες», τα νουκλεοτίδια. Τα νουκλεοτίδια έχουν συγκεκριμένη σειρά επί της αλύσου του DNA, η οποία ονομάζεται αλληλουχία. Οποιαδήποτε μεταβολή στην αλληλουχία των νουκλεοτιδίων ονομάζεται μετάλλαξη.
Ενίοτε πρόκειται για απώλεια ενός νουκλεοτιδίου ή αντικατάστασή του από ένα άλλο νουκλεοτίδιο. Άλλες φορές πάλι πρόκειται για απώλεια ολόκληρου τμήματος της αλυσίδας του DNA, για διπλασιασμό του ή για αναδιάταξή του.
Τι είναι οι επιγενετικές αλλαγές;
Το μόριο του DNA εντοπίζεται στα γονίδια συνδεδεμένο με χημικές ενώσεις. Η σύνδεση αυτή καθορίζει τον τρόπο έκφρασης του γονιδίου, μέσω της σύνθεσης πρωτεϊνών.
Με τον όρο «επιγενετικές αλλαγές» αναφερόμαστε στη διατάραξη της σύνδεσης του DNA με τις συγκεκριμένες χημικές ενώσεις, η οποία ως αποτέλεσμα την εκδήλωση αλλαγών στον τρόπο έκφρασής του και κατ’ επέκτασιν ενίοτε οδηγεί στη δημιουργία καρκινικών όγκων.
Γιατί συμβαίνουν οι «καρκινογόνες» αλλαγές στα γονίδια;
Δύο ειδών είναι οι αλλαγές στα γονίδια, οι οποίες σε κάποιες περιπτώσεις συνδέονται με την εκδήλωση καρκίνου:
• κληρονομικές
• επίκτητες
Τι είναι οι κληρονομικές αλλαγές;
Οι κληρονομικές αλλαγές είναι αυτές, που υφίστανται στα γενετικά κύτταρα (ωάριο και σπερματοζωάριο). Έτσι περνάνε στο σχηματισθέν μετά τη γονιμοποίηση έμβρυο και εντοπίζονται σε όλα τα κύτταρα του ατόμου.
Οι κληρονομικές αλλαγές, όπως άλλωστε υποδηλώνει και το όνομά τους, κληροδοτούνται από τους γονείς, στους απογόνους.
Όσον αφορά τους γυναικολογικούς καρκίνους, στο σημείο αυτό θα αναφερθούμε στον κληρονομικό καρκίνο του μαστού. Αν μία γυναίκα είναι φορέας συγκεκριμένων γονιδίων, τα οποία φέρουν παθογόνες μεταλλάξεις, αυξάνονται οι πιθανότητες αυτή να εκδηλώσει τη νόσο κάποια στιγμή στη ζωή της. Μεταξύ των γονιδίων αυτών, τα πιο γνωστά είναι το BRCA – 1 και BRCA – 2. Οι γυναίκες, που είναι φορείς των γονιδίων αυτών αντιμετωπίζουν πιθανότητα 70% να εμφανίσουν καρκίνο του μαστού μέχρι την ηλικία των 80 ετών. Επιπροσθέτως, οι φορείς των γονιδίων αυτών έχουν από οκτώ έως είκοσι φορές περίπου υψηλότερες πιθανότητες σε σχέση με το γενικό πληθυσμό να εμφανίσουν καρκίνο και των ωοθηκών
Τι είναι οι επίκτητες αλλαγές;
Με τον όρο «επίκτητος» περιγράφουμε στοιχεία ενός οργανισμού, που δεν υφίστανται στη γέννηση του, αλλά «κτώνται» (δηλαδή αποκτώνται) κατά τη διάρκεια της ζωής του.
Έτσι επίκτητες αλλαγές στο γενετικό υλικό είναι αυτές, ενώ δεν υφίστανται στη γέννηση, εμφανίζονται στην πορεία της ζωής του ατόμου.
Ο κατάλογος με τους παράγοντες, η δράση των οποίων ενδέχεται να οδηγήσει στην εκδήλωση επικτήτων γενετικών αλλαγών, οι οποίες έχουν συσχετισθεί με νεοπλασίες περιλαμβάνει:
• την επαφή με καρκινογόνες ουσίες
• το κάπνισμα
• την έκθεση σε υψηλές δόσεις ιονίζουσας ακτινοβολίας
• την επί μακρόν έκθεση σε υπεριώδη ηλιακή ακτινοβολία
Ένα είδος γυναικολογικού καρκίνου, που υπό μίαν έννοια μπορεί να θεωρηθεί, ότι προκαλείται από επίκτητες γενετικές αλλαγές είναι ο καρκίνος του τραχήλου της μήτρας. Η γενεσιουργός αιτία του καρκίνου αυτού είναι η λοίμωξη από τον ιό HPV.
Όπως αναφέρεται και σε μελέτη του 2019, μετά την προσβολή των κυττάρων του τραχήλου της μήτρας από το συγκεκριμένο ιό, ακολουθεί η «ενσωμάτωση» του γενετικού υλικού του ιού στο γενετικό υλικό του κυττάρου, με αποτέλεσμα την απώλεια γονιδίων από το κυτταρικό γενετικό υλικό. Οι αλλαγές αυτές στο γενετικό υλικό των κυττάρων του τραχήλου, ειδικά αν έχουν προσβληθεί από ιικό στέλεχος υψηλού κινδύνου, σε ορισμένες περιπτώσεις οδηγούν στην εκδήλωση καρκίνου του τραχήλου της μήτρας.
Μπορεί να γίνει έλεγχος των γονιδίων μου, για να δω αν έχω κάποια, η ύπαρξη των οποίων αυξάνει τις πιθανότητες καρκίνου;
Είναι δυνατόν να γίνει έλεγχος του γενετικού υλικού, προκειμένου να διαπιστωθεί, αν κάποιος είναι φορέας κληρονομικών μεταλλάξεων, οι οποίες προδιαθέτουν για κάποια είδη καρκίνου.
Όμως ο έλεγχος αυτός είναι δυνατόν να γίνει μόνον για τον εντοπισμό συγκεκριμένων γονιδίων, η ύπαρξη των οποίων έχει συσχετισθεί με την εκδήλωση κάποιου είδους καρκίνου. Εντούτοις, ο έλεγχος αυτός καλόν είναι να γίνεται, όταν μετά τον εντοπισμό των συγκεκριμένων γονιδίων, είναι δυνατόν να δοθούν συγκεκριμένες οδηγίες σχετικές με την πρόληψη του συγκεκριμένου καρκίνου ή έγκαιρης διάγνωσής του.
Θα πρέπει εξάλλου να έχουμε πάντα υπ’ όψη μας, πως, αν κάποιος είναι φορές μίας «εν δυνάμει καρκινογόνου» μετάλλαξης, δεν εξυπακούεται, ότι οπωσδήποτε θα εκδηλώσει και καρκίνο.
Δρ ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΚΩΝ. ΛΥΓΝΟΣ, MSc, PhD
ΜΑΙΕΥΤΗΡ ΧΕΙΡΟΥΡΓΟΣ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΟΣ
Master of Science University College London
Διδάκτωρ Μαιευτικής Γυναικολογίας
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Nkili-Meyong AA, Moussavou-Boundzanga P, Labouba I, Koumakpayi IH, Jeannot E, Descorps-Declère S, Sastre-Garau X, Leroy EM, Belembaogo E, Berthet N. Genome-wide profiling of human papillomavirus DNA integration in liquid-based cytology specimens from a Gabonese female population using HPV capture technology. Sci Rep. 2019 Feb 6;9(1):1504. doi: 10.1038/s41598-018-37871-2. PMID: 30728408; PMCID: PMC6365579.
