Λίγα λόγια για τις ωοθήκες…
Οι ωοθήκες είναι δύο υπόλευκα («λευκωπά») όργανα με σχήμα αμυγδάλου, των οποίων η επιφάνεια παρουσιάζεται ανομοιόμορφη, καθότι φέρουν συνήθως μικρά εξογκώματα.
Κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής ηλικίας της γυναίκας οι ωοθήκες έχουν μήκος 3 έως 5 εκατοστά περίπου, αλλά μετά την εμμηνόπαυση «συρρικνώνονται» και εμφανίζονται ατροφικές.
Οι ωοθήκες εντοπίζονται εκατέρωθεν της μήτρας πλησίον των κοιλιακών σαλπιγγικών στομίων, όπως φαίνεται στην παρακάτω εικόνα.
Τα όργανα αυτά είναι οι γεννητικοί αδένες του θήλεος.
Ο όρος «γεννητικοί» υποδηλώνει, πως οι ωοθήκες είναι τα όργανα, που εμπλέκονται στην αναπαραγωγική λειτουργία, ενώ ο όρος «αδένες» φανερώνει την λειτουργία των ωοθηκών ως οργάνων, που παράγουν ορμόνες.
Η λειτουργία τους είναι διττή:
• αποτελούν την έδρα αποθήκευσης και ωρίμανσης των ωαρίων, δηλαδή των κυττάρων, που ενωνόμενα με ζωντανά σπερματοζωάρια γονιμοποιούνται και προκύπτει αρχόμενη κύηση
• αποτελούν έδρα παραγωγής ορμονών, οι οποίες ρυθμίζουν τη λειτουργία του αναπαραγωγικού συστήματος της γυναίκας
Τι ονομάζουμε κύστεις των ωοθηκών;
Οι κύστεις των ωοθηκών είναι μορφώματα έχοντα τη μορφή κλειστού ασκού («σάκου»), τα οποία είναι πλήρη (γεμάτα) υγρού.
Με το υπερηχογράφημα μπορούμε να δούμε, αν οι κύστεις των ωοθηκών είναι καλοήθεις ή κακοήθεις;
Ο υπερηχογραφικός έλεγχος είναι η απεικονιστική εξέταση «πρώτης γραμμής» σε ό,τι αφορά τον εντοπισμό των κύστεων των ωοθηκών. Πολλές μάλιστα, καθότι είναι στη συντριπτική τους πλειοψηφία ασυμπτωματικές, αποτελούν «τυχαίο εύρημα» του τακτικού γυναικολογικού ελέγχου.
Εκ του υπερηχογραφικού ελέγχου είναι δυνατόν να τεθεί μία πρώτη «υποψία» ενδεχόμενης κακοήθειας κάποιας ωοθηκικής κύστεως. Επ’ ουδενί όμως «υποψία» δεν σημαίνει και «τελική διάγνωση». Σε κάθε περίπτωση όμως ο έλεγχος αυτός αποτελεί συχνά το «έναυσμα» για τη σύσταση περαιτέρω ελέγχου.
Ο περαιτέρω έλεγχος αυτός συχνά περιλαμβάνει την υποβολή της γυναίκας σε μαγνητική τομογραφία, που συχνά συνδυάζεται και με αξονική τομογραφία. Οι απεικονιστικές αυτές εξετάσεις κατά περίπτωσιν δίνουν περαιτέρω στοιχεία και «ενισχύουν» ή «αποδυναμώνουν» την όποια αρχική υποψία.
Ποιες είναι οι αιματολογικές εξετάσεις, που θα μπορούσαν να βοηθήσουν περαιτέρω στη διαλεύκανση του ενδεχομένου κακοήθειας των ωοθηκικών κύστεων;
Οι αιματολογικοί δείκτες, που θα μπορούσαν να προσφέρουν αρωγή στη διαλεύκανση αυτή είναι κατά βάσιν δύο:
• Ca-125
• HE4
Τι είναι το Ca-125;
Η πλήρης ονομασία του δείκτη αυτού είναι Καρκινικό Αντιγόνο 125 (Cancer Antigen 125/ Ca-125). Πρόκειται για μία πρωτεΐνη, που εντοπίζεται στην πλειονότητα, αλλά όχι στην ολότητα, των καρκινικών κυττάρων της ωοθήκης.
Συγκεκριμένα, τα επίπεδα του δείκτη αυτού δεν παρουσιάζονται αυξημένα στο 20% των περιπτώσεων καρκίνου των ωοθηκών, ενώ παρουσιάζονται αυξημένα σε ποσοστό μικρότερο του 10% των περιπτώσεων καρκίνου των ωοθηκών αρχικού σταδίου (“Interpretation of Diagnostic Tests”, Jacques Wallach, 7th edition, pp 905 – 906). Επομένως, η χρησιμότητά του στον εντοπισμό του καρκίνου των ωοθηκών σε αρχικό στάδιο είναι μάλλον περιορισμένη.
Επιπροσθέτως, τα επίπεδα του Ca-125 παρουσιάζονται αυξημένα και σε κάποιες κλινικές οντότητες άσχετες με τον καρκίνο των ωοθηκών, όπως:
• Ηπατική νόσο
• Καρκίνο του ενδομητρίου
• Λέμφωμα
• Διάχυτη πυελική φλεγμονή
• Σύνδρομο Υπερδιέγερσης των ωοθηκών
• Καρκίνο του τραχήλου της μήτρας
Να σημειώσουμε δε, πως τα επίπεδα του Ca-125 παρουσιάζονται αυξημένα και σε ποσοστό 1% του πληθυσμού, χωρίς να υφίσταται καμία υποφώσκουσα παθολογία.
Για όλους αυτούς τους λόγους δεν συνιστάται η μέτρηση των επιπέδων σε γυναίκες, που δεν παρουσιάζουν κάποιο σύμπτωμα, στα πλαίσια της έγκαιρης διάγνωσης του καρκίνου των ωοθηκών.
Φαίνεται, πως η μέτρηση των επιπέδων του δείκτη αυτού έχει κάποια χρησιμότητα στις κάτωθι περιπτώσεις:
• Πρώιμη διάγνωση καρκίνου των ωοθηκών σε φορείς γονιδίων, που προδιαθέτουν για την εκδήλωσή του, όπως είναι τα BRCA-1 και BRCA-2.
• Επί εντοπισμού «ύποπτης» κύστης των ωοθηκών.
• Στην παρακολούθηση της αποτελεσματικότητας της χημειοθεραπείας για την αντιμετώπιση του καρκίνου των ωοθηκών.
• Στον εντοπισμό ενδεχόμενης υποτροπής του καρκίνου των ωοθηκών.
Τι είναι η HE4;
Η Ανθρώπινη Επιδιδυμική Πρωτεΐνη 4 (Human Epididymis Protein 4/ ΗΕ4) είναι μία πρωτεΐνη, τα επίπεδα της οποίας καταγράφουν σε πολλές περιπτώσεις άνοδο παρουσία καρκίνου των ωοθηκών.
Πρόκειται για ένα σχετικά «νέο» δείκτη, αφού μόλις του 2009 ο Αμερικανικός Οργανισμός Φαρμάκων (Food and Drug Administration) ενέκρινε τη χρήση του δείκτη αυτού στην παρακολούθηση ασθενών με καρκίνο των ωοθηκών, ενώ το Σεπτέμβριο του 2011, ο ίδιος οργανισμός ενέκρινε τη χρήση του δείκτη αυτού στα πλαίσια της εκτίμησης της πιθανότητας κακοήθειας μαζών, που εντοπίζονται στις ωοθήκες. Αυτό αναφέρεται σε μελέτη του 2017, η οποία καταπιάνεται με την άνοδο των επιπέδων της HE4 σε ασθενείς με καρκίνο του παχέως εντέρου.
Το ότι ερευνητές, που καταπιάνονται με τη μελέτη του καρκίνου του παχέως εντέρου, ασχολούνται και με τα επίπεδα της HE4, καταδεικνύει και ένα σημαντικό μειονέκτημα του δείκτη αυτού στα πλαίσια της εκτίμησης των ωοθηκικών κύστεων: τα επίπεδά του ανεβαίνουν και σε καταστάσεις άσχετες με αυτόν καθαυτόν τον καρκίνο των ωοθηκών.
Το γεγονός αυτό υποστηρίζεται και σε μελέτη του 2012, όπου διαπιστώνεται άνοδος των επιπέδων του συγκεκριμένου δείκτη και στην νεφρική ανεπάρκεια, αλλά στον καρκίνο του πνεύμονα, αν πρόκειται για άνδρες…
Πέραν τούτου τα επίπεδα της συγκεκριμένης πρωτεΐνης δεν παρουσιάζουν άνοδο σε όλα τα είδη καρκίνου των ωοθηκών.
Επομένως, η HE4 δεν συνιστάται να χρησιμοποιείται στα πλαίσια του εντοπισμού καρκίνου των ωοθηκών σε γυναίκες, που δεν παρουσιάζουν κλινικά ευρήματα ή άλλη σχετική συμπτωματολογία.
Συνήθως τα επίπεδα της HE4 χρησιμοποιούνται σε συνδυασμό με τα επίπεδα του Ca-125, στα πλαίσια Αλγορίθμου Εκτίμησης Κινδύνου Κακοήθειας στις Ωοθήκες (Risk of Ovarian Malignancy Algorithm/ ROMA). Πρόκειται για έναν αλγόριθμο (δηλαδή ένα «πρόγραμμα»), στον οποίον λαμβάνονται υπ’ όψιν τα επίπεδα εκάστης πρωτεΐνης και το αν η γυναίκα έχει ή όχι εισέλθει στην εμμηνόπαυση.
Με βάση τα αποτελέσματα του αλγορίθμου αυτού είναι δυνατόν να γίνει εκτίμηση της πιθανότητας μία κύστη στις ωοθήκες να έχει στοιχεία κακοήθειας, όπως αναφέρεται και σε μελέτη του 2015, αλλά να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της θεραπείας σε ασθενείς με διαγνωσμένο καρκίνο των ωοθηκών.
Αντί επιλόγου…
Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία, που δημοσιεύθηκαν το 2018 εκάστη γυναίκα αντιμετωπίζει κίνδυνο εκδήλωσης καρκίνου των ωοθηκών περίπου 1,3% (αντιστοιχεί σε 1 στις 78 γυναίκες), ενώ σύμφωνα με την Αμερικανικό Σύλλογο κατά του Καρκίνου (American Cancer Society) μόνον το 20% των καρκίνων των ωοθηκών διαγιγνώσκονται τελικά σε αρχικό στάδιο.
Δια των απεικονιστικών εξετάσεων είναι δυνατόν να εντοπισθούν οι κύστεις των ωοθηκών, αλλά και να δοθούν στοιχεία σχετικά με την πιθανότητα αυτές να φέρουν στοιχεία κακοήθειας.
Εντούτοις, η καταληκτική διάγνωση τίθεται μόνον με την αφαίρεση και την εξέτασή τους από παθολογοανατόμο. Φυσικά η αφαίρεση προϋποθέτει την υποβολή της γυναίκας σε χειρουργική επέμβαση, η οποία συστήνεται κατόπιν συνεκτίμησης των αποτελεσμάτων των απεικονιστικών και των εργαστηριακών εξετάσεων και φυσικά του ιστορικού και της κλινικής κατάστασης της κάθε γυναίκας, αν κριθεί, πως η πιθανότητα κακοήθειας είναι αρκετά υψηλή, ώστε να δικαιολογείται μία τέτοιου είδους επέμβαση.
Δείτε και το σχετικό video, που δημιουργήσαμε σε συνεργασία με τον ιστότοπο mothersblog.gr, στην ομάδα ειδικών του οποίου ανήκουμε!
Δείτε ΕΔΩ πότε είναι οι γόνιμες ημέρες σας!
Δρ ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΚΩΝ. ΛΥΓΝΟΣ, MSc, PhD
ΜΑΙΕΥΤΗΡ ΧΕΙΡΟΥΡΓΟΣ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΟΣ
Master of Science University College London
Διδάκτωρ Μαιευτικής Γυναικολογίας
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Kemal YN, Demirag GN, Bedir AM, et al. Serum human epididymis protein 4 levels in colorectal cancer patients. Mol Clin Oncol. 2017;7(3):481-485. doi:10.3892/mco.2017.1332
Hertlein L, Stieber P, Kirschenhofer A, Krocker K, Nagel D, Lenhard M, Burges A. Human epididymis protein 4 (HE4) in benign and malignant diseases. Clin Chem Lab Med. 2012 Dec;50(12):2181-8. doi: 10.1515/cclm-2012-0097. PMID: 23093276.
Michalak M, Gąsiorowska E, Markwitz EN. Diagnostic value of CA125, HE4, ROMA and logistic regression model in pelvic mass diagnostics – our experience. Ginekol Pol. 2015 Apr;86(4):256-61. doi: 10.17772/gp/2070. PMID: 26117983.
Torre LA, Trabert B, DeSantis CE, et al. Ovarian cancer statistics, 2018. CA Cancer J Clin. 2018;68(4):284-296. doi:10.3322/caac.21456
